Wat je denkt, doet er wel degelijk toe

Want wat je denkt, doet ertoe, aldus Peels. Vorige week promoveerde hij aan de Universiteit van Utrecht op een onderzoek naar onze intellectuele plichten en verantwoordelijkheden. 'Believing Responsibly' heet zijn proefschrift: verantwoord geloven. "Onze overtuigingen beïnvloeden ons handelen", legt Peels uit. "Kijk naar Anders Breivik: zonder zijn opvattingen was hij niet tot die gruwelijke daden gekomen. Dat betekent dat we zorg moeten dragen voor wat we denken. Ethiek beperkt zich niet tot onze daden, maar strekt zich ook uit tot onze opvattingen."

Dat roept interessante vragen op. Als wat je denkt van zo'n doorslaggevend belang is - en het voorbeeld van Breivik laat zien dat er voor Peels echt iets op het spel staat - hoe moet je dan omgaan met je overtuigingen?

"Veel mensen denken dat je ervoor kunt kiezen een bepaald standpunt aan te hangen", zegt Peels. "Maar zo simpel ligt het niet. Ik denk nooit 's ochtends: nou, vandaag ga ik eens dit geloven. Ik geloof bijvoorbeeld dat de aarde rond is en dat er zo'n zestien miljoen Nederlanders zijn. Dat kan ik niet zomaar, alleen omdat ik het wil, opeens níet gaan geloven. Ik zou mijzelf voor de gek houden - en dat ook doorhebben. Ik denk eigenlijk dat we helemaal geen controle hebben over onze overtuigingen."

Maar als je geen controle over je ideeën hebt, ben je er dan wel verantwoordelijk voor?

"Er is een verschil tussen 'controle' en 'invloed': je kiest er niet voor een overtuiging te hebben, maar je kunt er wel voor kiezen bepaalde dingen te doen of te laten die van invloed zijn op je overtuigingen. Er is dus wel een soort indirecte controle. En dat schept een plicht - namelijk om je overtuigingen op een goede manier te beïnvloeden."

Hoe kun je dat doen?

"Ten eerste kun je de randvoorwaarden zo optimaal mogelijk maken. Simpel gezegd: als je slecht ziet, moet je een bril kopen. Verder kun je zoveel mogelijk gegevens verzamelen: met collega's praten, ergens een boek over lezen, op onderzoek uitgaan. Dat maakt verschil voor wat je voor waar houdt en wat niet."

Om even bij uw voorbeeld te blijven: deed Breivik die dingen dan niet?

"Volgens mij koos hij ervoor om zich alleen met bepaalde mensen in te laten en bepaalde informatie niet tot zich te nemen. Bovendien is er nóg een manier waarop je je overtuigingen kunt beïnvloeden: door aan je intellectuele deugden en ondeugden te werken. Dat is cruciaal. Ik denk dat het probleem bij Breivik vooral daar zit."

Intellectuele deugden?

"Het gaat hier om een mentaliteit: hoe open sta je voor anderen, kies je ervoor om in lastige situaties eerst met anderen te overleggen en durf je kritiek serieus te nemen? Het kan jaren kosten om je deze houding eigen te maken. Er zou daar meer aandacht voor moeten komen, vind ik. In het onderwijs overheerst het 'Lagerhuis-model': leerlingen leren vooral de eigen standpunten met veel retorisch geweld te verdedigen. In de politiek zie ik dat ook: zinloze loopgraven-discussies: hard op elkaar schieten, zonder poging tot begrip. Dat vind ik zorgwekkend."

Voor sommige opvattingen, zegt Peels, kun je niet verantwoordelijk worden gehouden, omdat je ze niet kán beïnvloeden. Dat is bijvoorbeeld het geval bij indoctrinatie of dwang. En je hoeft ook niet overal een mening over te vormen, vindt Peels: "Met de komst van internet is de hoeveelheid informatie die voorhanden is, haast grenzeloos geworden. In theorie zou je je overál in kunnen verdiepen. Dat hoeft niet. Pas als je merkt dat je tegenstrijdige overtuigingen hebt, of als het om zaken gaat die moreel van belang zijn, ben je verplicht om je denken onder de loep te nemen. Maar zelfs dan zijn er geldige excuses om dat niet te doen."

Laten we met uw proefschrift onder de arm eens een winkel binnenstappen. Heb je de plicht om van elk product uit te zoeken of het ethisch deugt?

"Nee. Als je financieel in staat bent fairtrade en biologische producten te kopen, dan moet je dat doen, vind ik, maar het zou ondoenlijk worden om van elk product dat je consumeert tot op de bodem uit te zoeken of daar kinderarbeid of oneerlijke lonen mee gemoeid zijn. Je moet je zo breed mogelijk informeren, door bijvoorbeeld krant en televisie - dat hoort bij je intellectuele deugdzaamheid. Als je uit al die bronnen niets lelijks hebt opgevangen over het product, mag je het wat mij betreft aanschaffen."

Je hoeft dus niet actief op zoek te gaan naar de waarheid?

"Je verantwoordelijkheid is hier beperkt. Vooral het bedrijfsleven en de politiek hebben hier een taak. Als jij als consument via Google in een kwartiertje kunt achterhalen of er iets mis is met een bepaald merk, dan moet je dat doen. Maar ik vind niet dat je de plicht hebt om helemaal naar China te vliegen om te kijken of het wel pluis is in de fabriek waar het product vandaan komt."

Sommige zaken lijken er trouwens alleen maar ingewikkelder op te worden naarmate je je er meer in verdiept. Neem klimaatverandering: experts verschillen van mening over de mate waarin kooldioxideuitstoot bijdraagt aan de opwarming van de aarde. Mag je als leek zeggen: hier heb ik geen mening over?

"Het lijkt mij glashelder dat je als leek onmogelijk kunt nagaan of jouw uitstoot van invloed is op de verandering van het klimaat. Maar de overgrote meerderheid van de deskundigen zegt wel dat onze kooldioxideuitstoot het klimaat beïnvloedt. En áls ze gelijk hebben, zijn de gevolgen enorm. Daarom vind ik dat je zo min mogelijk de auto moet gebruiken."

Dat klinkt meer als een gok dan als een overtuiging.

"Het is geen gok, maar rekening houden met risico's. Je handelt vanuit de overtuiging dat de meerderheid het waarschijnlijk bij het rechte eind heeft. Je neemt het aan op gezag. Helaas kun je soms niet anders."

'Over je geloof in God heb je geen controle'
Rik Peels (1983) is overtuigd christen. Hij studeerde theologie en filosofie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn, de universiteit van Notre Dame in de VS en de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zijn promotieonderzoek gaat niet direct in op religieuze thema's, maar heeft er wel raakvlakken mee: "Ook het geloof in God is niet iets waar je voor kiest. Ik geloof niet om een bepaalde reden, om er gelukkiger van te worden bijvoorbeeld. Het is me overkomen. Een overtuiging waar ik geen controle over heb." Een open geest heeft Peels wel: hij koos er bewust voor te promoveren bij de bekende atheïstische denker Herman Philipse. "Ik kende hem van zijn 'Atheïstisch Manifest'. Daar was ik niet erg van onder de indruk, maar het is makkelijker een tekst terzijde te schuiven dan een persoon. Ik wilde meer inzicht krijgen. Juist omdat hij zo anders denkt dan ik." Philipse wist hem niet van zijn geloof te brengen. "Mijn geloof in God is zelfs gegroeid. Ik heb de zwaktes van het atheïsme leren zien."